İcraAnalizi Programı

Frekans analizi yapılmış ses kayıtlarının kimlik ve ölçüm bilgilerini bir veritabanında toplayarak hem bunlara kolay erişim sağlayan hem de kimi istatistik yöntemlerden yararlanmak suretiyle icrada kullanılmış perdelere ilişkin grafikler/sonuçlar üreten bir yazılımdır. Paradoks veritabanı altyapısı üstünde çalışır. Yıldız Teknik Üniversitesi Araştırma Fonu Başkanlığının Türk Makam Müziği Perdelerini Çalabilen Piyano İmali projesi kapsamında yapılan ve toplanan kayıtların erişim ve analizi amacıyla geliştirilmiştir. Ancak başka kullanımlara da açıktır. Örneğin, aynı üniversitede yapılmış Türk halk müziğinde kullanılan perdelerle ilgili bir bitirme tezinde yararlanılmıştır¹.

İcraAnalizi'nin oluşturduğu tüm tablolar Excel formatında kaydedilebilir. Dolayısıyle, programın çıktılarını kullanarak özel tablo ve grafikler oluşturmak mümkündür.

Girdi Formatı

İcraAnalizi, ses kayıtlarının eşit zaman aralıklarıyla ölçülmüş frekans değerlerini girdi olarak kabul eder. Genel olarak Solo Explorer yazılımı çıktılarıyla çalışılmaktadır ve bu yazılım ses kayıtları üzerinde saniyede 100 (yani her santisaniyede 1) ölçüm yapmakta, sonucu Hertz ya da Cent cinsinden metin dosyası (.TXT) olarak verebilmektedir. Cent cinsinden değerler, -1'inci oktavda bulunan ve MIDI numarası 0 olan 8.1757989156 Hz'lik sesle oluşturduğu aralık olarak verilmekte, dolayısıyle örneğin orta Do (MIDI no'su 60 olan C4) için 6000 değerini üretmektedir. O nedenle, başka sistemlerle yapılan analizler İcraAnalizi'ne okutulmak istenirse, çıktının bir metin dosyasına şu formatta kaydedilmesi gerekir:

An (Santisaniye)    Değer (C-1 ile Oluşturduğu Aralık)

----------------    ---------------------------------

        0                         3256

        1                         3251

        2                         3259

        3                         3259

        4                         3258

       ...                         ...

İcraAnalizi, ölçüm değerleri veritabanına aktarıldıktan sonra, bu değerleri anlaşılır kılmak için bunlarla Türk musikisi perde adları arasında bir eşleşme kurar. Aynı bir makamdaki çeşitli icralar değişik âhenklerde (akortlarda) olabileceği için Batı müziği nota adlarını kullanmak yerine bu yol yeğlenmiştir... Öte yandan, programın amacı zaten doğru frekansları saptamak olduğuna göre, bu eşleştirmeyi yaparken şöyle bir önkabul ve esnekliğe dayanmak zorunluluğu duyulmuştur: Oktav işitsel olarak 17 eşit aralığa bölünür, bu aralık bantlarının her birine Safiüddin'in kullandığı 17 perdenin adları verilir. Dolayısıyle, sözgelimi Rast bandının merkezinden 35.3 cent pest ve tiz² bölgedeki tüm sesler Rast diye adlandırılacaktır. 

İcraların Kimlik Bilgileri

Değişik makamlarda değişik icracılarca, dolayısıyle değişik enstrümanlarla değişik akortlarda yapılmış icralara kolay erişim ve istenen sorguların yapılabilmesi bakımından, ses kayıtlarının kimlik bilgilerinin de özenle girilmesi önem taşımaktadır. İcraAnalizi bu işlem için uygun bir arayüz ve araçlar sağlamaktadır. Giriş ekranı şu gönünümdedir:

Şekil 1. İcraAnalizi'nin, icraların kimlik bilgilerine ilişkin verileri topluca gösterdiği ana ekranı

Ekranın solunda bilgisayar depolama birimleri, klasörler ve dosyaların adları yer alır. Bir dosyanın üzerine konumlanınca, buna ilişkin kimlik bilgileri kartı açılmışsa imleç sağdaki tablonun ilgili kaydına gider. Kart açılmamışsa en son satıra konumlanır ve sol altta [Yeni Kayıt] başlıklı komut tuşu belirir. Bu tuş tıklandığında ise yeni bir kayıt yaratılır, dosya adı ve dizin gibi bilgiler otomatik olarak ilgili alanlara yazılır. Öteki alanları kullanıcının doldurması gerekir... Sağdaki çizelgede bulunan Çalgı, Makam, İcracı, Âhenk gibi alanların başlığı fare ile tıklanırsa sıralama bu alana göre yapılır.

Kimlik Bilgileri Kartı

Gerek yeni bir kart açıldığında, gerekse varolan bir kayıt seçildiğinde Şekil 2 belirir. Şekil 1'de topluca görülen bilgilere buradan tek tek ve daha ayrıntılı olarak erişilebilir.

Şekil 2. Bir icraya ait kimlik bilgileri ekranı

Buradaki bazı alanların anlamları şöyledir:

Akort: İcranın hangi âhenkte yapıldığını gösterir.

Kalibrasyon: Âhenkten daha küçük frekans farkları olan icraları aynı kategoriye sokabilmeye yarar.

Tolerans: Dikit grafikleriyle hesaplanan merkezî frekans bantlarının hangi genişlikte olacağını belirler.

Zaman Bölgesi: İcranın belli bir kısmının analiz edilmesini sağlar. Örneğin -5000 ilk 50 saniyenin, 4000-4500 40 ilâ 45. saniyeler arasının, 6000- ise 1. dakikadan sonrasının dikkate alınmasını sağlar.

Frekans Bölgesi: Yalnızca belli frekans bantlarının işlenmesine yarar. Formatı Zaman Bölgesi ile aynıdır, fakat Cent birimindendir.

Özel Kod 1, 2: Kayıtları belli ölçütlere göre sınıflamaya olanak sağlar.

Onay 1, 2: İcra üzerinde gerekli çalışmanın ne ölçüde yapılmış olduğunu belirler.

Ham Bilgilerin Aktarılması

Bu işlem, bir kart açıldıktan sonra en az bir kez yapılmalıdır. Eşit aralıklı zamanlarda yapılmış frekans ölçüm değerlerinin veritabanına aktarılmasını sağlar. Bu ham verinin görüntülendiği tabloda, Girdi Formatı paragrafında anlatılan kurala göre perde adları da yer alır (Şekil 3).

Şekil 3. Bir icraya ait ham veriler çizelgesi

Seyir Grafikleri

Ölçüm verilerinin; yatay eksen zamanı, düşey eksen frekansı göstermek üzere biçimsel temsilidir. Fare ile belirlenen bir bölgeyi işaretleyip büyüterek inceleme olanağı vardır (Bkz. Şekil 7).

Şekil 4. Bir icranın ilk 5 saniyesinin seyir grafiği

Benzer bir grafik bazı ekstra bilgiler de içerir (Şekil 5).

Şekil 5. Yalın bir icranın seyir grafiği

İcrada kaç değişik ses bulunduğu, en pest ve en tiz sesler, normal ve ağırlıklı ortalama ile tepe değeri (mod) bu bilgiler arasındadır. Bu son değer grafikte ayrı bir renkle yatay çizgi olarak gösterilmiştir (Segâh perdesi). Düşey çizgileri yarı-ton, 3.1 Holder koması (3 Pisagor koması) ve 1 Holder koması aralıklarıyla çizdirme olanağı vardır.

Dikit Grafiği

Bir anlamda, seyir grafiğinin saatin ters yönünde 90 derece döndürülüp grafikteki tüm noktaların x eksenine maddesel noktalarmış gibi izdüşürülmesinden ibarettir (Şekil 6).

Şekil 6. Bir seyrin dikit grafiği

Yatay eksen frekansı gösterir ve perde adları yerine Cent ya da Frekans değerleri görüntülenebilir. Düşey eksen ise santisaniye (cs) cinsinden zamandır. Şekil 6 yakından incelenirse, C-1'e 6934 Cent uzaklığındaki şûrî perdesinin icra boyunca 48 cs; 7646 Centlik beyâtî perdesinin 42 cs işitildiği anlaşılacaktır vb... Ancak, dikitler hem tepe noktasına göre simetrik değildir, hem de asıl tepelerin yakınında yerel tepeler de vardır. Örneğin 6934 tepesi dolayına yakınlaşıldığında şu manzarayla karşılışılır (Şekil 7):

Şekil 7. Şekil 6'daki şûrî tepesi dolayına yakından bakış

İlk birkaç yerel tepe 6926 Cent (45 cs), 6928 Cent (43 cs), 6922 Cent (42 cs), 6924 ve 6937 Cent (41'er cs), 6939 Cent (39 cs) şeklindedir. Oysa ilki dahil bu 8 tepe [6922, 6939] aralığı içindedir. Yani 17 Centlik dar bir bölgede... Öte yandan, asıl tepe merkez kabul edilince pest taraftaki yoğunlaşmanın daha fazla olduğu hemen dikkati çekmektedir.

Bu nedenle, İcraAnalizi, kullanıcı tarafından belirlenen Tolerans parametresini de kullanarak şöyle davranır:

Grafiğin en üstünden altına doğru ilerlemeye başlar. Rastladığı ilk nokta, en uzun süre işitilen sese aittir. Bunu ilk tepe noktası olarak not eder. Aşağıya doğru ilerlemesini sürdürür; yeni bir noktaya rastladığında, önce bu değerin daha önce tepe noktası olarak not edilip edilmediğine bakar. Edilmemişse, bu kez daha önce not edilmiş tepelerden birinin [-Tolerans/2, +Tolerans/2] komşuluğunda bulunup bulunmadığını kontrol eder. Yanıt evetse, sözkonusu tepenin santisaniye değerine bu yeni noktanın santisaniye değerini ekler... Bu şekilde, hem tüm tepelerdeki kalış süreleri için daha gerçekçi bir değer (ağırlık merkezi) elde etmiş olur, hem de birbirine çok yakın sesleri ayrı ayrı perdeler saymaktan kurtulur... Bir başka deyişle, Tolerans parametresi ölçümün çözünümünü belirler. Şekil 8, Tolerans 36 olmak üzere Şekil 7'de grafiği görülen seyre ait sonuçları göstermektedir. 'Ortalama Cent', 'Tepe Noktası'yla 'Ağırlık Merkezi'nin ortalamasıdır.

Sonuç

 Analizin son aşamasıdır. Ses kaydında bulunan tüm frekansların santisaniye sürelerine göre büyükten küçüğe sıralanmış değerlerinden oluşan bu tabloda (Şekil 8) son bir işlem yapılmalıdır. Bu işlem, çok kısa süre işitilmiş seslerin süzülüp atılmasından ibarettir. Örneğin Şekil 8'de 12. satırdaki 8 santisaniye işitilmiş ses ve onu izleyenlerin tümü süzülürse Şekil 9 elde edilecektir.

Şekil 8. Şekil 6'daki seyrin sonuç tablosu

Şekil 9'da sesler pestten tize doğru sıralanmıştır. Kürdî ve beyâtî perdelerinin değişik değerlerle ikişer kez gözüktüğü dikkati çekmektedir, ki bu durum Şekil 6'da zaten açıkça görülmektedir.

Şekil 9. Şekil 6'daki seyrin sıralı sonuç tablosu

[İşle] komutu verilince ölçüm sonuçlanmış olur ve bu değerler İcra Kartı ekranının altında görünmeye başlar. Ayrıca, 'Aralıklar' seçeneği işaretlenirse şu görünüme bürünür (Şekil 10):

Şekil 10. Şekil 6'daki seyrin perdelerinin oluşturduğu aralıklar

Bu tabloda yer alan 50 Cent mertebesindeki küçük aralıklar, aynı bir perdenin sözgelimi çıkış ve inişler sırasında aldığı değişik değerler nedeniyle ortaya çıkmışlardır ve ya önceki ya sonraki aralıklara eklenerek yorumlanmalıdırlar.

Aralıkları koma ve oran (kesir) olarak görmek de mümkündür. İki tamsayının oranı, yani rasyonel sayı formunda hesaplamalar için AralıkÖlçer programından yararlanılabilir. Bu program İcraAnalizi ile aynı veritabanını kullandığı için, hesaplanan değerleri bir kez daha girmeye gerek yoktur.

M. Kemal Karaosmanoğlu